Просветителство

„Големите луѓе кои во Франција ги просветувале духовите за претстојната револуција, и самите биле мошне револуционерни. Тие не признавале никаков надворешен авторитет, од каков и да е вид. Религијата, сфаќањето на природата, општеството, државното уредување, сето тоа било подложено на најбеспоштедна критика; сето тоа требало или да го оправда својот опстанок пред судот на разумот, или да се откаже од опстанокот. Мисловниот разум станал единственото мерило што се применувало на сè. Сите досегашни општествени и државни форми, сите од дамнина наследени поими фрлени се како неразумни во старинарница; светот дотогаш се раководел само од предрасудите; сето минато заслужува само сожаление и презир. Дури сега настана светлина, царство на умот; празноверието, неправдата, привилегијата и угнетувањето треба отсега да ги потиснат вечната вистина, вечната правда, природната еднаквост и неотуѓивите човечки права.“

(F. Engels, Die Entwickelung des Sozialismus von der Utopie zur Wissenschaft, Berlin, 1962, Werke, св. 19, стр. 189-190)

„Холбаховата теорија историски е оправдана, филозофската илузија за буржоазијата која токму тогаш во Франција беше во подем и чија желба за експлоатација уште можеше да се протолкува како желба за потполн развој на индивидуата, ослободена од старите феудални стеги.“ 

(Дела, том 6, стр. 336)

„Разумот секогаш егзистирал, само не секогаш во разумен облик... Не се работи за голема мисловна црта меѓу минатото и сегашноста, туку за извршувањето на мислата од минатото. На крајот ќе се покаже дека човештвото не почнува никакво ново дело, туку свесно го доведува до крајот старото дело.“ 

(„Рани радови“, стр. 37, 40)

Производни односи

 Производни односи

„Ако буржоазијата политички, т.е. со својата државна моќ ја одржува >>неправдата во сопственичките односи<<, таа не ја создава. Со модерната поделба на трудот, со модерните форми на размена, конкуренцијата, концентрацијата, итн. условената >>неправда во сопственичките односи<< никако не произлегува од политичкото владеење на буржоаските класи, туку обратно, политичкото владеење на буржоаската класа произлегува од овие модерни производствени односи, коишто граѓанските економисти ги прогласуваат за нужни, вечни закони. Заради тоа пролетаријатот ако и го собори политичкото владеење на буржоазијата, неговата победа ќе биде само минлива, само еден момент во служба на самата граѓанска револуција, како anno 1794, сè додека во понатамошната историја, во нејзиното >>движење<<, не бидат создадени материјани услови кои укинувањето на буржоаскиот начин на производство, па затоа и дефинитивното соборување на политичкото владеење на буржоазијата, го прават неизбежно.“ 

(МЕД, том 7, стр. 275)

„Оттука, факт е дека одредени индивидуи кои се продуктивно активни на одреден начин влегуваат во овие дефинитивни социјални и политички односи. Во секој посебен пример, емпирискaта опсервација мора да се изнесе емпириски, и без никаква мистификација и шпекулации, поврзаноста на социјалната и политичката структура со производството. Општествената структура и државата континуирано се развиваат надвор од животниот процес на одредени лица, но на поединците, не како што тие се појавуваат во нивната или нечија друга имагинација, туку како што се; т.е. бидејќи тие се ефикасни, произведуваат материјално и се активни под дефинитивни материјални граници, претпоставки и услови независни од нивната волја. Производството на идеи, на сфаќања, на свеста, на почетокот е директно испреплетено со материјалната активност и материјалниот однос на луѓето, јазикот на реалниот живот. Сфаќањето, размислувањето, менталниот однос на луѓето, се појавуваат во оваа фаза како директен излив на нивното материјално однесување. Истото важи и за менталното производство, изразено на јазикот на политиката, законите, моралот, религијата, метафизиката на еден народ. Луѓето се производители на нивната концепција, идеи, итн. - вистинските, активни луѓе, бидејќи тие се условени со дефинитивен развој на нивните продуктивни сили и на односот што одговара на овие, сè до нивните најоддалечени форми. Свеста никогаш не може да биде ништо друго освен свесно постоење, а постоењето на луѓето е нивниот вистински животен процес. Ако во целата идеологија луѓето и нивните околности изгледаат наопаку како во камера опскура, овој феномен произлегува исто толку од нивниот историски животен процес, колку што инверзијата на предметите на мрежницата произлегува од нивниот физички животен процес. Онаму каде што завршуваат шпекулациите - во реалниот живот - започнува реална, позитивна наука: застапеност на практичната активност, на практичниот процес на развој на луѓето. Празните разговори за свеста престануваат и треба да се случи вистинско знаење. Кога реалноста е прикажана, филозофијата како независна гранка на активност го губи својот медиум на постоење. Во најдобар случај, нејзиното место може да се зафати само со сумирање на најопштите резултати, апстракции што произлегуваат од набљудувањето на историскиот развој на луѓето. Гледани настрана од реалната историја, овие апстракции немаат никаква вредност. Тие можат да послужат само за да се олесни уредувањето на историскиот материјал, да се укаже на низата од неговите одделни слоеви. Но, тие во никој случај не си дозволуваат рецепт или шема, како што си дозволува филозофијата, за уредно исекување на епохата на историјата. Напротив, нашите тешкотии започнуваат само кога се залагаме за набљудувањето и уредувањето - вистинскиот опис - на нашиот историски материјал, без разлика дали се работи за мината епоха или од сегашноста.“ 

Vol. I, Part 1, [The Materialist Conception of History].

„Всушност не е тоа свеста којашто го доминира животот, туку самиот живот ја доминира свеста.“ 

The German Ideology (1845/46)

„Јазикот стапува во употреба, како свеста, од основната потреба, од најумереното општење со друг човек.“ 

(The German Ideology)

Приватна сопственост

 Приватната сопственост целосно независна од заедницата

„Во граѓанското право, постојните имотни односи се прогласени дека се резултат на општата волја. Самото jus utendi et abutendi (правото да се користи и злоупотребува сопственоста) го потврдува од една страна фактот дека приватната сопственост станала целосно независна од заедницата, а од друга страна, илузијата дека самата приватна сопственост се заснова единствено на приватната волја, самоволното располагање.“ 

The German Ideology (1845/46)

„Приватната сопственост нè направи толку глупави и еднострани што еден предмет е наш само кога го имаме - кога тој постои за нас како капитал, или кога е директно поседуван, изеден, испиен, износен, населен, итн., - накратко, кога тој се користи од нас. Иако самата приватна сопственост повторно ги сфаќа сите овие директни реализации на поседувањето како средство за живот, а животот коишто тие му служат како средство е животот на приватната сопственост - труд и претворањето во капитал.“ 

(Economic and Philosophic Manuscripts of 1844, Private Property and Communism)

Одвоеност на трудот од условите за труд

„Во процесот на производството е укината одвоеноста на трудот од неговите предметни моменти на постоење – орудијата и материјалот. На таа одвоеност се темели постоењето на капиталот и на наемниот труд. Укинувањето на таа одвоеност а кое во процесот на производството навистина се случува – бидејќи инаку воопшто не би можело да се работи – капиталот не го плаќа... Минатиот труд – додека егзистира капиталот – има вечна егзистенција како вредност, сосема независна од неговото материјално постоење...“ 

                                                                                                                            (МЕД, том 19, стр. 223)

 Приватна сопственост и труд

„Во крупната индустрија и конкуренцијата сите услови за егзистенција, сите условености и едностраности кај индивидуите се стопени во две најпрости форми: приватна сопственост и труд. Парите се секој облик на општење и самото општење го прават случајно за индивидуите.“ 

(МЕД, том 6, стр. 65)

Од гледна точка на една повисока општествено-економска формација, приватната сопственост на одделни индивидуи врз земјината топка ќе се чини исто така бесмислена како приватна сопственост на едни луѓе над некои други луѓе. Дури ни едно цело општество, една нација, дури сите општества, едновремено земени заедно, не се сопственици на земјата. Тие се само нејзини поседници, нејзини уживатели и тие имаат неа како boni patres famillias (добар татко на семејството) да ја остават подобрена на следните генерации 

(Marx, Capital, Vol III, p. 776).

„Кражба, како форма на повреда на имот, може само да претпостави имот“ 

(Маркс во одговор на Прудон, 1865)

Хегеловото изложување на приватната сопственост. Види стр. 566-67, фуснота 26, Капиталот, том 3.

„Земјишната сопственост нема никаква врска со вистинскиот процес на производството. Нејзината ролја се ограничува на тоа, еден дел од произведениот вишок на вредност да го пренесе од џебот на капиталистот во својот сопствен.“ 

(Маркс, Капиталот, том трети, Мисла, Скопје, 1976, стр. 745)

„Секое производство е присвојување на природата од страна на единката во рамките на некој одреден општествен облик и со негово посредство.“

(Маркс, Критика на политичката економија. Предговор и увод, изд. Култура, Бгд, 1949, 20)

„Производството на осамениот поединец, надвор од општеството... бесмислица е како и развивањето на јазик без индивидуи кои живеат эаедно и говорат мету себе.“

(Маркс, Критика на политичката економија. Предговор и увод, изд. Култура, Бгд, 1949, 15-16)

„Тавтологија е да се каже дека сопственоста (присвојувањето) е услов за производство ... не може да стане збор ... за некое општество каде не постои некој облик на сопственост... Присвојување кое ништо не присвојува е контрадикционен субјект.“

(Маркс, Критика на политичката економија. Предговор и увод, изд. Култура, Бгд, 1949, 20).

„Не може да стане збор за некакво производство, значи и за некое општество каде не постои некој облик на сопственост.“

(Вовед, Комунистичкиот манифест)

„Приватната сопственост е консеквенца на отуѓениот труд.“ 

(Маркс-Енгелс, Рани радови, стр. 206)

„Со поделбата на трудот се овозможува, па дури и се остварува: духовната и материјалната дејност, уживањето и трудот, производството и потрошувачката да паднат во дел на различни индивидуи.“ 

(Маркс-Енгелс, „Немачка идеологија“, I, стр. 29)

Приватен интерес

 Приватен интерес

„Приватниот интерес нема памтење, бидејќи тој мисли само за себе. Тој не заборава само тоа едно, за што единствено се грижи постојано - себе. За спротивности тој, меѓутоа, ни најмалку не се грижи, бидејќи тој со самиот себе не доаѓа во спротивност. Тој е вечен импровизатор, бидејќи нема систем, но има изговори.“

(Маркс-Енгелс Дела (МЕД), том 1, стр. 291)

Приватен интерес и национална хомогеност

„Приватните интереси ја делат секоја нација на толку нации колку што во неа има возрасни поединци.“

(МЕД, том 19, стр.64)

Кога приватниот интерес го надвладува општиот

„Дрвото останува дрво во Сибир како и во Франција; сопственикот на шумата останува сопственик на шумата во Камчатка како и во Рајнската провинција. Ако, значи, дрвото и сопственикот на дрвото како такви ги даваат законите, тие закони по ништо друго нема да се разликуваат освен по географската положба, некаде, и по јазикот, во кој се дадени. Тој недостоен материјализам, тој грев против духот на светиот народ и човештвото е непосредна консеквенција на она учење, со кое „Preussische Staat-Zeitung” го подучува законодавецот, кај законот за дрвото да се мисли само на дрвото и шумата а не да се решава одделната материјална задача политички, то ест во врска со севкупниот ум на државата и моралот на државата.“

(K. Marx, Debatten über das Holzdiebstahlsgesetz, Werke, св. 1, стр. 147.)

„Во интересот, буржујот кој размислува секогаш потклава нешто трето меѓу себе и своето пројавување на животот, манир кој навистина во класичен вид се манифестира кај Бентам, според кој носот треба да има некој интерес за да се одлучи нешто да помириса.“ 

(„Дела“, том 6, стр. 170)

„Ако произведувам повеќе производ отколку што мене ми треба, мојот вишок на производ е предвиден за твоја потреба, рафиниран. Јас само привидно произведувам повеќе. Јас всушност произведувам друг предмет, предмет на твоето производство кој намеравам да го разменам за овој вишок, тоа е размена која сум ја извршил веќе во мислите. Затоа општествениот однос во кој јас се наоѓам према тебе, мојот труд за твои потреби, исто така е обичен привид, а нашето меѓусебно дополнување е исто така обичен привид, чија основа е взаемното пљачкање. Намера за пљачкање, измама, нужно се наоѓа во позадина, бидејќи нашата размена е себична, како од моја така и од твоја страна, а бидејќи секоја себичност сака да ја надмине другата – туѓата, ние нужно се обидуваме да се меѓусебно измамиме. На мерката на моќноста која ја признавам на мојот предмет над твојот, е потребно твое признавање да би постанала вистинска снага. Меѓутоа, нашето меѓусебно признавање за взаемната моќ на нашите предмети е борба, а во борбата победува оној кој има повеќе енергија, снага, остроумност и снаодливост. Ако е доволна физичката снага, јас директно те пљачкам. Ако царството на физичката снага е уништено, и двајцата се правиме дека тоа не го забележуваме и поснаодливиот ќе го измами другиот. Кој кого ќе измами, за целиот однос е случајност. Идејно, мисловно мамење се случува и на двете страни, то ест од нив двајцата во своето мислење секој е убеден дека го надмудрил другиот.‘‘

(„Дела“, том 3, стр. 288-289)

Право

 Право на тупаница и >>правна држава<<

„На граѓанските економисти постојано им лебди пред очите само тоа дека со модерната полиција може подобро да се произведува отколку, ... под правото на тупаницата. Само што забораваат дека и правото на тупаница е право и дека правото на појакиот продолжува да живее во други форми и во нивната >>правна држава<<.“ 

(МЕД, том 19, стр. 9)

Акумулација на капитал

„Во капиталистичкиот систем сите методи за повишување на општествената производна сила на трудот се вршат на сметка на индивидуалниот работник; сите средства за унапредување на производството се претворуваат во средства за господарење и експлоатација над производителите, го осакатуваат работникот, го прават делумен човек, го снижуваат него во придодаток на машината, со зголемување на маките од трудот му ја уништуваат неговата содржина, ги отуѓуваат од работникот духовните сили на процесот на трудот во онаа мера во која науката му се присоединува на процесот на трудот како самостојна сила; тие ги нагрдуваат условите под кои работи работникот, го подложуваат него за време на процесот на трудот на најситни и одвратни деспотии, го претвораат неговото време за живот во работно време, ја фрлаат жена му и детето под Џагернатовото колце на капиталот. Но, сите методи за производство на вишок на вредноста се едновремено и методи за акумулација, а секое раширување на акумулацијата станува, обратно, средство за развивање на овие методи. Оттука излегува дека во онаа мера во која се акумулира капиталот, мора да се влошува и положбата на работникот, па каква сакала била неговата плата, висока или ниска. Најпосле, законот, што ја држи постојано во рамнотежа релативната пренаселеност или индустриската резервна армија со обемот и енергијата на акумулацијата, го приковува работникот за капиталот поцврсто отколку клинците на Хефест што го приковаа Прометеј за карпата. Овој закон со акумулацијата на капиталот создава соодветна акумулација на беда. Акумулацијата на богатствата на едниот пол е, значи, едновремено акумулација на беда, маки на трудот, ропство, незнаење, подивеност и морално деградирање на спротивниот пол, т.е. на страна на класата што го произведува својот сопствен производ како капитал.“

Економска криза

Да си замислиме дека целото општество се состои само од индустриски капиталисти и наемни работници. Понатака да не ги земаме предвид измените во цените, кои им попречуваат на големите делови од општествениот капитал да се надоместат во нивните средни пропорции, и кои, при општата поврзаност на целиот процес на препроизводството, како што нарочно ја развива кредитот, секојпат мораат да предизвикаат привремени општи застои. Исто така да не ги земаме предвид фиктивните претпријатија и шпекулативните продажби, кои кредитниот систем ги потспотнува. Тогаш кризата би била објаснива само од несразмерност на производството во различните гранки и од несразмерност, во која потрошувачката на самите капиталисти би стоела спрема нивната акумулација. Но, како што стојат работите, надоместувањето на капиталите пласирани во производството зависи во голем дел од потрошувачката способност на непроизводните класи; додека потрошувачката способност на работниците е ограничена делум од законот на наемнината, делум од тоа, дека тие можат да бидат употребувани само додека можат да се употребуваат со профит за капиталистичката класа. Последната причина на сите вистински кризи секојпат си останува во сиромаштвото и ограничената потрошувачка на масите спротивно на стремежот од капиталистичкото производство, производните сили така да ги развие, како неговата граница да ја сочинува само апсолутната потрошувачка способност на општеството.

За вистински недостиг на производен капитал, барем во капиталистички развиените нации, може да се говори само при општи лоши жетви, било на главните средства за исхрана, било на главните индустриски суровини.

Само што сега кон овој комерцијален кредит се надодава вистинскиот паричен капитал. Кредитите што си ги даваат еден на друг индустријалците и трговците се преплеткуваат со кредитите на пари кои ним им ги даваат банкарите и заемодавачите на пари. При есконтирањето меници кредитите се само номинални. Некој фабрикант го продава својот производ за меница и ја есконтира оваа меница при некој bill-broker. Всушност последниот само му го дава во заем кредитот од својот банкар, кој пак нему му го дава во заем паричниот капитал од своите депозитори, а нив го сочинуваат самите индустријалци и трговци, но и работници (со посредство на штедилници), земјишни рентиери и други непроизводни класи. Така за секој индивидуален фабрикант или трговец се избегнува како нужноста да држи голем резервен капитал, така и зависноста од вистинските враќања. Но, од друга страна целиот процес толку многу се комплицира, делум просто со издавање фиктивни меници, делум со манипулација на стоки со цел само да се изфабрикуваат меници, што привидот на многу солидно претпријатие и течно враќање може мирно се‘ уште да продолжи да постои, кога всушност враќањата веќе од долго време се вршеле само уште за сметка делумно на излажани заемодавачи на пари, делумно на излажани производители. Поради тоа, токму пред непосредниот крах претпријатието секојпат се чини речиси претерано здраво. Најдобар доказ за тоа дава, на пример, „Reports on Bank Acts“ од 1857 и 1858, каде што сите директори на банки, трговци, накусо сите повикани стручни познавачи, на чело со лорд Оверстон, заемно си честитаа за среќата за расцветеноста и здравоста на работата – токму пред еден месец од кризата која избувна во август 1857. И Тук во својата „History of Prices“ на чуден начин уште еднаш западнува во оваа илузија како историчар на секоја криза. Претпријатијата се како јатка здрави и кампањата продолжува да оди сјајно, додека наеднаш избувне крах.

Карл Маркс, Капиталот, том III, Скопје: Мисла, 1976, 449-450.